Budynek dawnej dyrekcji huty w Kuźnicach (fot. Andrzej Samardak) Kuźnice - tablica pamiątkowa (fot. Andrzej Samardak) Park dworski w Kuźnicach (fot. Andrzej Samardak)

Zakopane jest miejscowością stosunkowo młodą: najstarsze zachowane zabytki mają niewiele ponad 150 lat. Ośrodkiem, stanowiącym zespół zabytkowy dawnego założenia dworskiego o charakterze osady przemysłowej są Kuźnice - dziś przysiółek Zakopanego, znany głównie z tego, że jest tam dolna stacja kolejki linowej na Kasprowy Wierch oraz początek wielu tras turystycznych. W początkach i połowie XIX stulecia tętniło tam jednak życie - stały zabudowania huty żelaza, obok dwór właścicieli dóbr zakopiańskich i budynki gospodarcze. Do dziś zachowało się tylko kilka obiektów, pamiętających czasy świetności kuźnickiej huty - w połowie XIX w. największego ośrodka metalurgicznego w Galicji. W budynku dawnej dyrekcji huty dziś mieści się sanatorium młodzieżowe, w wozowni - budynek techniczny, w dawnej karczmie - warsztat. Nieopodal wozowni - ozdobna krata, niegdyś otaczająca fontannę, wykonana z tatrzańskiego żelaza.

Budownictwo góralskie. Początki XIX w. pamięta w Zakopanem także kilka najstarszych chałup na Bystrem i Kozińcu. Nieco młodsza jest zakopiańska "starówka" - zespół góralskich domów przy ul. Kościeliskiej, pochodzących przeważnie z połowy XIX wieku. Klasyczny dom góralski jest oczywiście drewniany, budowany ze świerkowych, rzadziej modrzewiowych lub jodłowych "płazów" - pni drzewnych, przeciętych wzdłuż i zestawionych "na zrąb". Szczeliny między belkami uszczelnione były mchem, w późniejszych czasach wełnianką - plecionką z drewnianych wiórów. Dach stromy, kryty gontem, kryjący w środku strych, będący zarazem miejscem przechowywania siana. Dom taki miał dwie izby - "czarną", w której była zarazem kuchnia (najpierw bez komina, a więc dym pokrywał ściany czarnym nalotem, stąd nazwa) i sypialnia oraz "białą" - bez pieca, wykorzystywaną do przechowywania cenniejszych sprzętów, "świętych" obrazów, dokumentów - a zarazem będącą miejscem większych uroczystości rodzinnych. Obie izby oddzielała sień, z tyłu często przylegała do niej komora na sprzęty domowe. Od zachodu, by osłonić chatę od zimnych wiatrów, pod kątem prostym w stosunku do budynku mieszkalnego, usytuowane były zabudowania gospodarcze: obora, stodoła, składzik. Budynek gospodarczy wznoszony był z gorszego gatunku drewna i kryty nie gontem, tylko "dranicami" - nieheblowanymi deskami.

Część mieszkalna była skromna, ale bardzo estetyczna, bogato zdobiona motywami roślinnymi i geometrycznymi. Budynki takie zachowały się do dziś w rejonie starego kościoła zakopiańskiego i przy drodze w kierunku Doliny Kościeliskiej. Tutaj było niegdyś centrum osady, tutaj też zatrzymywali się pierwsi goście i kuracjusze, przyjeżdżający do Zakopanego. Część starych chałup góralskich została znacznie przebudowana nie tylko we wnętrzu, ale i na zewnątrz. Te najbardziej zabytkowe przyozdobiono drewnianymi tablicami, informującymi o ich wieku i właścicielach. Pozostają one pod opieką konserwatora zabytków.

Willa "Czerwony Dwór" w 1903 r. (fot. archiwum MT) Willa "Czerwony Dwór" ul. Kasprusie 27. Dom w stylu zakopiańskim. (fot. Andrzej Samardak)

Styl zakopiański. Na kanwie budownictwa i zdobnictwa podhalańskiego Stanisław Witkiewicz (ojciec) stworzył w latach 90. XIX wieku specyficzny styl w architekturze i sztuce użytkowej, cechujący się pewnym zuniwersalizowaniem motywów ludowych, rozszerzeniem ich i dostosowaniem do wymagań osób o większych potrzebach estetycznych i cywilizacyjnych. Pierwszym domem, wybudowanym wg projektu Witkiewicza w stylu zakopiańskim (w 1893 r.) jest willa "Koleba" (potem - "Koliba"), wzniesiona dla rodziny Gnatowskich przy ul. Kościeliskiej.

Domy w stylu zakopiańskim to przeważnie wille lub spore pensjonaty, budowane na zrąb z drewnianych płazów, zazwyczaj usytuowane na skarpie, na wysokiej podmurówce z łamanych kamieni. Budynek był jedno- lub dwutraktowy, piętrowy, przy czym piętro sytuowano szczytem do frontu części parterowej. Z połączenia wysokiej, często rzeźbionej kalenicy ze szczytem strzelały w niebo drewniane pazdury, w formie kielichów kwiatowych. Elementem charakterystycznym była usytuowana pod okapem od południa odkryta weranda, zwana przyłapem. W połaci dachowej lokowano małe facjatkowe pokoiki - wyględy. Projekty Witkiewicza zachowywały wszystkie tradycyjne zdobienia góralskie (rysie, psy, słonecka) i wprowadzały wiele nowych, wymyślonych przez artystę.

źródło:
Archiwum Muzeum Tatrzańskiego