"Na przełęczy" (1889) Stanisława Witkiewicza to literacka relacja (reportaż) z wyprawy w Tatry - z czasów, kiedy odkrywano je dla ludzi z nizin, zachwycając się ich dzikim pięknem. To opis - z jednej strony - obiektywnych i autentycznych trudności związanych z pokonywaniem przez "turystów" (a jak się do dziś tu w Zakopanem mówi: "panów") nowej przestrzeni tj. Gór; z drugiej - bardzo emocjonalny (w stylu zaiste modernistycznym) pełen fascynacji Tajemnicą - Mistyką Gór - kulturą górali - ich muzyką, strojem, budownictwem, hodowlą owiec, obyczajami, etc.