E-mail Hasło
» Załóż konto
» Zapomniałem hasła
Tatry
Aktualności
 ABC turysty
   Przygotowanie
   Ekwipunek
   Informacje TOPR i TPN
   Oznaczenia szlaków
   Przewodnicy
   Przejścia graniczne
    Bezpieczeństwo
      Gdy spotkasz misia...
      Lawiny
      Ku przestrodze...
      Bezpieczeństwo, porady
   Zwierzę na szlaku
   Schroniska
 O Tatrach
   TPN i TANAP
   Klimat
   Geologia
    Zwierzęta
      Gatunki
   Rośliny
    Tatry w liczbach
    Historia
 Encyklopedia Tatr
   Alfabetycznie
   Tematycznie
   Multimedia
 Wycieczki
   Zaplanuj wycieczkę
   Miejsce startu
   Miejsce docelowe
   Skala trudności
   Wszystkie
 Jaskinie tatrzańskie
    SKTJ PTTK
      Aktualności
      Działalność
      Kurs
      Wspomnienia
      Polecane strony
      Galeria
      Kontakt
   Powstanie jaskiń
   Krążenie wody w skałach
   Nacieki
   Morfologiczne typy
   Klimat jaskiń
   Powstanie jaskiń tatrz.
Zagadki tatrzańskie
 Aktywny wypoczynek
   Taternictwo
   Speleologia
   Paralotnie
   Ski-alpinizm
   Narciarstwo
   Na rowerze
   Turystyka jaskiniowa
   Trasy biegowe
   Turystyka piesza
   Sporty wodne
Galeria
Warunki w Tatrach
Forum dyskusyjne
Zakopane, Tatry, Podhale
E-mail
Hasło
» Załóż konto
» Zapomniałem hasła
Zakopane


zapamiętaj numer alarmowy w górach!!!
0 601 100 300
 nawigacja:  Z-ne.pl » Portal Zakopiański

w nazwach
w nazwach i opisach
wszędzie
alfabetycznie:    A  B  C  Ć  D  E  F  G  H  I  J  K  L  Ł  M  N  O  P  R  S  Ś  T  U  W  Z  Ź  Ż  

 

budownictwo ludowe

 
  Kategoria: 
Terminologia 

  opis  
  forum (0)  

W Tatrach było związane z gospodarką past. i sianokośną, przy czym najbardziej charakterystyczne dla Tatr były » szałasy służące pasterzom owiec, zwane też kolebami lub bardziej po góralsku kolibami a także bacówkami. Oprócz szałasów w ścisłym tego terminu znaczeniu stawiano w Tatrach i na Podtatrzu różnego rodzaju szopy dla krów (stajnie) i ich pasterzy, dla wolarzy (wolarnie), czy na siano (tzw. sienniki), o b. różnorodnych formach architektonicznych. Oznaczanie terminem szałas wszystkich tych różnorodnych budynków jest błędne i powoduje dużo zamieszania. Omówione niżej są jedynie właściwe szałasy tatrz., budowane i użytkowane przez pasterzy owiec.

Szałasy rozwinęły się z dwóch konstrukcyjnie różnych form: naturalnej koleby skalnej w Tatrach oraz budynku mieszkalnego na Podtatrzu.

Wyżej położone szałasy, ponad górną granicą lasu, powstawały nieraz z naturalnych koleb skalnych przez dobudowanie murków z luźnych kamieni i przez dorobienie daszku. Czasem wyzyskiwano po prostu jakiś wielki głaz lub parę takich głazów jako część ścian, a resztę dobudowywano. Do tej bardziej prymitywnej formy należy np. jeszcze dziś istniejący szałas w Dolinie Pięciu Stawów Pol. (najstarszy tam szałas, na zach. od Wielkiego Stawu, na wys. 1725 m). Konstrukcja takich szałasów była uzależniona od miejscowych warunków: jak najdalej posunięte wyzyskanie lokalnych materiałów (kamienie, głazy) i jak największa oszczędność drewna transportowanego z dołu, z lasu.

Drugą formą z jakiej rozwinęła się większość szałasów tatrz., to zapewne pierwotny, bardziej prymitywny niż w XIX w. chłopski budynek mieszkalny na Podtatrzu, z przystosowaniem do warunków klimatycznych (silne wiatry, duże opady śniegu) i terenowych w górach wysokich oraz do charakteru gospodarki (pasterskiej, i to sezonowej). Większość szałasów tatrz. znajdowała się w obrębie lasu lub niedaleko powyżej górnej granicy lasu, toteż konstrukcja szałasów była prawie zawsze drewniana. Ściany budowano z grubych pni, na rogach budynku wiązanych solidnie na węgieł. Dach ulegał z biegiem czasu zmianom. Pierwotnie konstrukcja dwuspadowego dachu była sochowa lub sypańcowa, później dach był przeważnie czterospadowy a jego konstrukcja krokwiowa. Dodatkową ochroną krytego łatami (nie gontami) dachu przed silnymi wiatrami bywały poziomo na nim umieszczane drągi lub tzw. jarzma obciążone kamieniami.

Typowy szałas miał jedne drzwi, i to zwykle w jednej ze ścian szczytowych, a po przeciwnej stronie wewnętrznego, jednoizbowego pomieszczenia była częściowo odgrodzona komórka na sery itd. Gł. pomieszczenie miało podłogę z grubych dyli, z wyjątkiem prostokątnej przestrzeni, częściowo obłożonej dużymi kamieniami, przeznaczonej na palenie watry (ogniska) na gołej ziemi. Powały nie było. Dym uchodził szparami wędząc poustawiane pod dachem oszczypki.

W architektonicznej formie szałasów tatrz. widać było pewne różnice, zależne od pochodzenia ich właścicieli. Zaznaczały się one w kształcie dachu i w konstrukcji ścian. W pn. części Tatr Wys. i w Tatrach Biel. przeważał typ szałasu opisany powyżej. W pol. części Tatr Zach. wytworzył się typ szałasu z wydłużonym planem, z dwuspadowym dachem i z b. niskimi ścianami bocznymi. W Tatrach Lipt. szałasy odznaczały się dymnikami na grzebieniu dachu oraz oddzielnie stojącymi suszarniami na sery, z daszkami z kory.

Istniały najrozmaitsze formy przejściowe pomiędzy różnymi typami szałasów i rozmaite dodatki do zasadniczej budowli, a więc niskie dobudówki dla owiec, dla psa lub dla świni, oddzielnie stojące strągi itd. Po II wojnie świat. zdarzały się też szałasy zupełnie odbiegające od tradycyjnych form konstrukcyjnych, np. nowe budynki ze ścianami z desek, albo przerobione dawne budynki ze wstawieniem normalnych drzwi i okien.

Poza ewolucją formy szałasy w nowszych czasach ulegały w ogóle zanikowi w związku z zanikaniem lub ograniczaniem pasterstwa w Tatrach. W pd. części Tatr Spiskich i częściowo w Tatrach Jaw. szałasy najwcześniej znikły wskutek należenia tych terenów do wielkiej własności prywatnej. W Tatrach Biel. i słow. części Tatr Wys. po utworzeniu TANAPu zlikwidowano pasterstwo i następnie szałasy.

Podobny proces, choć nie tak gwałtowny i nie tak doszczętny przebiegał również w pozostałych częściach Tatr: w Tatrach Pol., Lipt. i Orawskich. W pol. części Tatr proces ubywania szałasów wskutek zaprzestania ich użytkowania (i w następstwie ich naturalnego niszczenia lub rozbiórki) zaznaczył się wybitnie po II wojnie świat. z powodów ekon. (w związku ze znacznym polepszeniem się ekon. sytuacji ludności góralskiej) jeszcze przed powstaniem Tatrz. Parku Nar., który jedynie przyspieszył istniejący już proces zanikania szałasów. Zresztą nawet już w okresie istnienia TPN do zaniku niewywłaszczonych szałasów przyczynili się też sami górale, np. przez rozbiórki szałasów i sprzedaż budulca na stawianie domków letniskowych na Podhalu, lub sprzedaż szałasów do celów film. (np. filmowanie szałasu niszczonego wybuchem granatu).

Aktualny stał się więc problem ochrony pewnych typowych okazów szałasów jako zabytków budownictwa lud., i to albo w postaci żywych skansenów w Tatrach lub u ich podnóża z zachowaniem tradycyjnych form pasterstwa tatrz., albo jako obiektów czysto muzealnych (zachowanych i konserwowanych na miejscu lub zgromadzonych gdzie indziej).Szałasy istniejące obecnie w Tatrach Pol. to: 1) oryginalne dawne budynki past., zachowane w swym pierwotnym położeniu; 2) jw. ale w różnym stopniu zaadaptowane albo do większych wymagań obecnych pasterzy, albo do zgoła in. celów; 3) oryginalne dawne budynki past., ale przeniesione ze swego pierwotnego położenia na inną halę; 4) nowe budynki past., zbudowane wprawdzie przez górali, ale swoim kształtem i proporcjami rażąco odbiegające od dawnych pięknych form tradycyjnego budownictwa ludowego.

Dawne szałasy tatrz. od I poł. XIX w. stanowiły gł. temat lub dodatkowy element licznych dzieł sztuki: obrazów, rysunków, drzeworytów, litografii i miedziorytów takich twórców jak: Adam Gorczyński, Bogusz Zygmunt Stęczyński, Aleksander Kotsis, Walery Eljasz, Stanisław Witkiewicz, Stanisław Gałek i wielu in., a także licznych fotografów i fotografików, poczynając od Walerego Rzewuskiego, Awita Szuberta i Walerego Eljasza, a kończąc na współczesnych.



Literatura:
Lit. - Rudolf Śmiałowski: Architektura i budownictwo pasterskie w Tatrach Polskich . Kr. 1959. - Tadeusz P. Szafer: Tatrzańskie szałasy pasterskie . Wa. 1961. - Włodzimierz Antoniewicz: Bacówki, szałasy mieszkalne i produkcyjne oraz szopy pasterskie Tatr Polskich i Podtatrza . W: "Past. Tatr Pol. i Podh." 6, 1966.



KSIĘGARNIA GÓRSKA
ul. Zaruskiego 5
34-500 ZAKOPANE
tel. (018) 20 124 81
Pełny tekst w Wielkiej Encyklopedii Tatrzańskiej. Kliknij tutaj

   Udostępnij




Jeżeli znalazłeś/aś błąd, nieaktualną informację lub posiadasz materiały (teksty, zdjęcia, nagrania...), które mogą rozszerzyć zawartość tej strony i możesz je udostępnić - KLIKNIJ TU »»

ZAKOPIAŃSKI PORTAL INTERNETOWY Copyright © MATinternet s.c. - ZAKOPANE 1999-2024