Żeromski Stefan

Żeromski Stefan (14 X 1864 Strawczyn k. Kielc - 20 XI 1925 Warszawa). Jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich. Od 1892 do 1921 w celu ratowania zdrowia spędzał dużo czasu w Zakopanem, mieszkając tam nieraz przez dłuższe okresy.

Stykał się z licznymi osobami wówczas tam stale lub dorywczo przebywającymi, jak np. Stanisław Witkiewicz, Maria i Bronisław Dembowscy, Władysław Matlakowski, Sabała, Dionizy Bek, Kazimierz Tetmajer, Wojciech Brzega, Jan Kasprowicz, Władysław Orkan, Mieczysław Limanowski, Bronisław Piłsudski, Borys Wigilew, Mariusz Zaruski, Juliusz Zborowski. Natomiast (wbrew temu, co pisano) Lenina prawdopodobnie nie znał, a w każdym razie nie uczestniczył w staraniach o jego uwolnienie.

W Zakopanem brał żywy udział w życiu społ., kult. i polit., wygłaszał odczyty, zajmował się teatrem, w miejscowym "Przeglądzie Zakop." drukował w 1899 i 1900 fragmenty swych utworów, był członkiem różnych komitetów i organizacji społ. i oświat. m.in. w 1904 współorganizatorem i potem prezesem Biblioteki Publ., w tymże roku jednym z organizatorów Wyższych Kursów Wakacyjnych, w 1917-19 przewodniczącym koła zakop. Towarzystwa Szkoły Ludowej, w 1919 działał w oddziale podh. PTK.

Wybuch I wojny świat. w 1914 zaskoczył go w Wyżnich Hagach, ale już w sierpniu był z powrotem w Zakopanem i z przerwami pozostał tam do końca wojny, biorąc czynny udział w życiu polit., m.in. w 1914-16 wraz z Janem Kasprowiczem i in. był członkiem tajnej organizacji niepodległościowej, w 1918 działał w zakop. ekspozyturze Nacz. Komitetu Nar., a przy rozpadzie monarchii austr.-węg. był przez krótki czas w X-XI 1918 przewodniczącym tzw. » Rzeczypospolitej Zakopiańskiej (Rady Narodowej), sprawującej całkowitą władzę na terenie Zakopanego, póki jej nie przejęły organy nowo tworzącego się rządu polskiego.

Już od 1892 interesował się ludnością pol. na Spiszu i Orawie, a w 1918-20 uczestniczył w zebraniach i komitetach zajmujących się sprawą nowej granicy państw. w Tatrach i na Podtatrzu.

Od pierwszego swego pobytu w Zakopanem robił Ż. liczne spacery i nawet dłuższe wycieczki w Tatry (np. przez Zawrat do Morskiego Oka) i po Podtatrzu, co znalazło swe odbicie w jego twórczości pisarskiej.

Część powieści Popioły (Wa. 1904) rozgrywa się pod Tatrami (m.in. na Orawie) i w samych Tatrach (nie w Pieninach ), mianowicie w ulubionej przez autora Kościeliskiej Dolinie, choć jej nazwy nie wymienia; w rozdziale Okno skalne tej powieści akcja toczy się w Niżnim Zbójnickim Oknie. W powieści Nawracanie Judasza (Wa. 1916) prototypem postaci przełożonego zakonników jest brat Albert (Adam Chmielowski), a ich pustelni - pustelnia Albertynów k. Kalatówek.

Pisanie powieści Zamieć ukończył Ż. w lipcu 1914 w Wyżnich Hagach i wyjeżdżając stamtąd z powodu wybuchu wojny, pozostawił rękopis na przechowaniu u Aladára Polnischa sen., w którego pensjonacie mieszkał. Po ten rękopis posłał potem Ż. przewodnika Jakuba Wawrytkę sen., który przeniósł go na nartach przez Tatry do Zakopanego.

Niektóre utwory publicystyczne Ż. również zajmują się choćby częściowo sprawami Tatr i Podtatrza. Projekt grobowca Juliusza Słowackiego w Tatrach jest omówiony w liście otwartym Ż. W sprawie sprowadzenia zwłok J. Słowackiego (1909 jako ulotka, w 1910 jako przedruk w licznych czasopismach, i na tenże temat w "Nowej Reformie" 1910, nr 227, z przedrukiem w "Lamusie" 1910). Ż. jest autorem odezwy Pamięci Mieczysława Karłowicza ("Tat." 1909, nr 2). Jego Projekt Akademii Literatury Polskiej (Wa. 1918) podaje dane o czytelnictwie lud. na Podhalu. W rozprawie Organizacja inteligencji zawodowej (Wa., Kr. 1919) porusza Ż. różne sprawy zakop., podobnie jak i w książce o swym synu: O Adamie Żeromskim wspomnienie (Wa. 1919 i 1926).

Problemy spisko-orawskie i stosunki pol.-czes. są tematem jego odezwy Niech żyje Ziemia Spiska ("Pam. TT" 1920) oraz artykułu Głos na żądanie, który w przekładzie czes. ukazał się w Pilznie w czasopiśmie "Český Deník" (1 I 1924).

O gwarze podh. i nazewnictwie tatrz. pisze w swej książce Snobizm i postęp (Wa., Kr. 1923). Najlepsza bodaj charakterystyka Władysława Zamoyskiego, właściciela dóbr zakop., znajduje się w artykule Ż.: Drożyzna i Zamoysczyzna ("Tyg. Ilustr." 1924, nr 51). Dużo też pisał o Zakopanem i Tatrach w swych listach, z których tylko część została dotąd ogłoszona, np. w książce Stefan Żeromski (1928) Stanisława Piołun-Noyszewskiego.

W 1920 TT mianowało Ż. swym członkiem honorowym. W Zakopanem uczczono pisarza nazwą ulicy (innej w latach międzywoj., innej obecnie), tablicą pamiątkową na willi "Czerwony Dwór" (w 1965) oraz nadaniem jego imienia instytucji, której był niegdyś współtwórcą: Miejska Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego (w 1966).

Lit. - Władysław Słodkowski: Żeromski a Tatry. "Wierchy" 27, 1958. - Stanisław Kasztelowicz i Stanisław Eile: Stefan Żeromski, kalendarz życia i twórczości. Kr. 1961. - Wspomnienia o Stefanie Żeromskim. Wa. 1961. - Hanna Mortkowicz-Olczakowa: O Stefanie Żeromskim. Wa. 1964. - Juliusz Zborowski: Żeromski na Podhalu. "Kultura" 1967, nry 3-5.

---